2017.10.22 – ks. Władysław Wantulok – 500 lat Reformacji

W sali parafialnej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w niedzielę 22.10.2017r. o godz. 15.00 odbyły się kolejne posiady zorganizowane przez Towarzystwo Miłośników Jaworza.

Wykład połączony z prezentacją multimedialną na temat 500 lat reformacji wygłosił proboszcz Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Jaworzu ks. Władysław Wantulok.

Reformacja – ruch religijno-polityczno-społeczny zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku, mający na celu odnowę chrześcijaństwa. Był reakcją na negatywne zjawiska, które miały miejsce w hierarchii kościelnej Kościoła Zachodniego, a także stanowił opozycję do doktryny dogmatycznej. Podwaliny pod wystąpienie Marcina Lutra położyła działalność Jana Husa na początku XV wieku – ruch husycki (Husyci) odegrał ważną rolę w rozwoju reformacji. Występujące w Kościele Zachodnim poważne nadużycia i problemy wewnętrzne były przyczyną wystąpień wielu duchownych i uczonych, którzy krytykowali istniejący stan rzeczy (rozluźnienie dyscypliny kościelnej, symonię, powszechną ignorancję duchowieństwa, liczne przywileje stanu duchownego i Kościoła, wielorakie i często szkodliwe obciążenia na rzecz duchowieństwa i Kościoła etc.). Zwolennicy reform domagali się zmian, dotyczących głównie następujących rzeczy: przyjmowania komunii świętej w dwóch postaciach, zniesienia celibatu duchownych i rezygnacji Kościoła z posiadania majątku. Wołania o odnowę Kościoła rozlegały się już od XIII wieku, jednak kuria rzymska za wszelką cenę starała się utrzymać istniejący status quo i nie dopuszczać do wprowadzania zmian, które mogłyby znacznie uszczuplić prawa, przywileje i majątek Kościoła Zachodniego oraz papiestwa. Narastające problemy prowadziły do kryzysów, które czasami wybuchały z różną gwałtownością (schizmy, antypapieże, koncyliaryzm, husytyzm). Jednolity i planowy nurt odnowy wewnątrz Kościoła widoczny był pod koniec XV wieku jedynie w Hiszpanii, gdzie kardynał Franciszek Jimenez de Cisneros (1436–1517) rozpoczął reformę Kościoła hiszpańskiego (wspieraną przez monarchię). Wielokrotne wołania o sobór powszechny zaowocowały zwołaniem V Soboru Laterańskiego (1511–1517), z którym wiązano nadzieje wprowadzenia koniecznych reform, jednak sobór ten po raz kolejny pokazał, że Kościół nie jest zdolny do samoodnowy ze względu na dążenie papiestwa do utrzymania zdobytej władzy i przywilejów (na tym Soborze Leon X uroczyście ponowił bullę „Unam Sanctam” dodając, że „nieposłuszeństwo papieżowi winno być karane śmiercią”). Sytuację pogarszał fakt, że duchowieństwo stanowiło około 10% populacji w wielu miastach Europy Zachodniej. Podstawą bytowania duchowieństwa były opłaty za odprawiane msze. Zarówno przeciętny średniowieczny proboszcz, jak i ksiądz w miastach był słabo lub w ogóle nie wykształcony. Każdy, kto chciał zostać kapłanem, uczył się najpotrzebniejszych rzeczy u proboszcza. Wykształcenie teologiczne na poziomie uniwersyteckim otrzymywali na ogół (a i to nie zawsze) jedynie kapłani zakonni. Kapłani w miastach nie byli żadnymi duszpasterzami, a jedynie kapłanami „mszalnymi”, a o zachowaniu przez nich celibatu nie mogło być mowy. Także wielka ilość zakonów żebraczych oraz duchownych, którzy utrzymywani byli z datków, była obciążeniem dla społeczności lokalnych i powodowała liczne napięcia. Renesans oraz głoszone przez humanistów hasło ad fontes (powrót do źródeł), zostało przyjęte przez reformatorów (począwszy od Marcina Lutra), którzy za jedyną normę wiary uznali Pismo Święte. Wystąpienie Marcina Lutra w roku 1517, które miało miejsce kilka miesięcy po zakończeniu V Soboru Laterańskiego, nastąpiło więc w okolicznościach sprzyjających szybkiemu rozwojowi reformacji. Za początek reformacji przyjmuje się rozpowszechnienie tez Lutra dotyczących odpustów.

Marcin Luter urodził się 10 listopada 1483 roku w Eisleben jako syn Hansa i Margarety Luter. Hans Luter zapewnił swojemu synowi dobre wykształcenie. W 1501 roku posłał go na studia do Erfurtu na jeden z najważniejszych uniwersytetów w środkowych Niemczech, gdzie miał zdobyć doskonałe wykształcenie prawnicze. Jednakże jedna podróż zmieniła życie Lutra. 2 lipca 1505 roku niedaleko Stotternheim młodego studenta złapała burza. Wówczas, śmiertelnie przerażony, ślubował, że zostanie mnichem. Zaledwie dwa tygodnie później wstąpił do zakonu augustianów-eremitów w Erfurcie. Jako brat Marcin prowadził surowe życie zakonne. Rozpoczął studia teologiczne i w 1507 roku otrzymał święcenia kapłańskie. Tytuł doktora uzyskał w 1512 roku w Wittenberdze, gdzie aż do śmierci działał jako profesor teologii. Począwszy od 1515 roku dominikanin Johannes Tetzel na zlecenie kardynała Albrechta Brandenburskiego prowadził sprzedaż tak zwanych odpustów świętego Piotra. Wpływy z tej sprzedaży miały sfinansować ukończenie budowy Bazyliki świętego Piotra w Rzymie. Luter już po niedługim czasie zaczął krytykować kazania i handlowe poczynania Tetzela. 31 października 1517 roku opublikował swoje 95 tez sprzeciwiających się nadużywaniu odpustów. Ta data po dziś dzień stanowi symboliczne zapoczątkowanie reformacji. W 1518 roku Kościół Rzymsko-Katolicki wszczął przeciw ks. Marcinowi Lutrowi wstępne dochodzenie pod zarzutem herezji. Podczas jego przesłuchania w Augsburgu przed obliczem legata papieskiego kardynała Kajetana ks. Marcin Luter po raz pierwszy odmówił odwołania swoich pism. Już kilka miesięcy później w trakcie dysputy na Uniwersytecie Lipskim publicznie poddał w wątpliwość nieomylność papieża i soborów. 15 czerwca 1520 roku papież wydał bullę ostrzegawczą przeciw Marcinowi Lutrowi, którą ten 10 grudnia spalił przy akompaniamencie głośnych wiwatów jego przyjaciół z Wittenbergi. Po tym wydarzeniu 3 stycznia 1521 roku Luter został ekskomunikowany. Tego samego roku na sejmie Rzeszy w Wormacji Luter odmówił odwołania swoich pism również przed cesarzem Rzeszy Niemieckiej Karolem V. Edyktem Wormackim Luter skazany został na banicję. Dla zapewnienia mu bezpieczeństwa elektor saski Fryderyk Mądry upozorował jego porwanie i ukrył go na zamku Wartburg koło Eisenach, gdzie Luter ukrywał się przez 10 miesięcy pod przybranym imieniem rycerza Jerzego. Już w marcu 1522 roku Luter powrócił do Wittenbergi, by kilkudniowym cyklem kazań (kazania pasyjne) uciszyć niepokoje i zakończyć obrazoburstwo w mieście. 13 czerwca 1525 roku Marcin Luter ożenił się z byłą zakonnicą Katarzyną von Bora. Wraz z 6 własnymi dziećmi, krewnymi, współpracownikami i studentami małżonkowie mieszkali w byłym Czarnym Klasztorze w Wittenberdze. Ostatnia podróż Marcina Lutra zawiodła go w 1546 roku z powrotem do jego rodzinnego miasta, a jej celem było zażegnanie sporu spadkowego między hrabiami w Mansfeld. 18 lutego reformator zmarł w Eisleben i trzy dni później został pochowany w kościele zamkowym w Wittenberdze.

Reformacja w Rzeczypospolitej Obojga Narodów była ruchem religijnym i społecznym, postulującym zmiany w polskim Kościele; istniała od lat 20. XVI w. do połowy XVII w., kiedy ostatecznie zwyciężyła kontrreformacja. Polską reformację cechował dynamiczny rozwój od XVI do XVII w., a następnie równie szybki upadek, aż do całkowitej marginalizacji i utraty znaczenia w początkach XVIII w. Zdaniem niektórych badaczy reformacja w Polsce, w odróżnieniu od innych krajów Europy, gdzie doprowadziła do wzmocnienia władzy monarchicznej, w Rzeczypospolitej tylko naruszyła jednocześnie władzę monarchiczną i kościelną. Polska reformacja od początku ograniczyła się tylko do wyższych i średnich warstw społecznych, głównie w miastach północnej i zachodniej Polski, na Kielecczyźnie, Lubelszczyźnie i na Żmudzi. Nigdy nie miała większego wpływu na ludność wiejską; wyjątkiem byli tylko mieszkańcy zachodniego pogranicza. W Polsce prawie nie było możnych protektorów, wspierających ten ruch; magnaci traktowali zmianę wyznania jako swoją prywatną sprawę i jako część „złotej wolności szlacheckiej”. Jedynie na Litwie istnieli magnaci tacy jak Radziwiłłowie, Ossolińscy, Sapiehowie, którzy wspierali finansowo reformację. Sytuacja Kościoła Rzymskokatolickiego nigdy nie była poważnie zagrożona. W Rzeczypospolitej pojawiły się trzy kolejne nurty reformacji: pierwszym był luteranizm, kolejnym – kalwinizm, a ostatnim – tzw. arianizm, czyli ruch Braci Polskich. Reformacja wniosła znaczący wkład w rozwój języka polskiego, kultury i literatury, przyczyniła się do ożywienia nauki i oświaty przez rozwój edukacji i wydawnictw. Jej działaczami było wielu wybitnych pisarzy, teologów i naukowców.

Możliwe, że nauki Marcina Lutra dotarły na Śląsk Cieszyński już w latach 20. XVI wieku wraz z najbardziej jego mobilnymi mieszkańcami, kupcami. Jednakowoż za rządów Kazimierza II (do 1528) oraz regencji Anny Hohenzollern  (1528-1539) i Jana z Pernsteinu (1528-1544) dominował w Księstwie Cieszyńskim katolicyzm. Po objęciu samodzielnej władzy przez księcia Wacława III Adama około 1545 roku rozpoczęła się reformacja w jego włościach. Ocenia się, że za jego panowania ludność w 90% była ewangelicka (jak również prawie wszystkie kościoły). Wydany w 1568 r. „Porządek kościelny” ustalał zasady wiary i kultu ewangelickiego w księstwie. Ten porządek został poszerzony o artykuły dotyczące spraw organizacyjnych kościoła i spraw szkolnych i ponownie wydany w 1584r. przez księżnę Katarzynę Sydonię. W 1596 roku książę Adam Wacław, syn i następca Wacława III Adama, wydał dokument dla Jabłonkowa, w którym zobowiązał siebie i swoich następców, że nie będą w mieście wprowadzali innej religii, jak tylko ewangelicko-augsburską, ani nie będą ustanawiali w mieście duchowieństwa innego wyznania, lecz zachowają jego obywateli przy wierze luterańskiej. Analogiczny dokument otrzymało od księcia w 1598 r. miasto Cieszyn. Podobne zobowiązania przyjęli na siebie panowie stanowi wobec miast Frysztat (w 1588 r. MikołajnCygan) i Bielsko (w 1587 r. Adam Schaffgotsch). Rosnąca presja ze strony Habsburgów spowodowała, że Adam Wacław w 1610 r. powrócił do rzymskiego katolicyzmu. Nastała epoka rekatolicyzacji państwa, przerwana w czasie wojny trzydziestoletniej, kiedy Księstwo wielokrotnie było zajmowane przez wojska protestanckie. Po klęsce protestantów czeskich w bitwie pod Białą Górą sytuacja protestantów na Śląsku stała się dramatyczna; w 1629 roku księżna cieszyńska Elżbieta Lukrecja pozbawiła innowierców w mieście Cieszynie wszelkich praw, jednak to rozporządzenie nie było przestrzegane. Tym niemniej, zaczęto usuwać pastorów (m.in. Jerzy Trzanowski musiał wyjechać z Bielska). Po śmierci księżnej Elżbiety w 1653 roku, władzę nad Księstwem Cieszyńskim przejęli Habsburgowie. Wzmożona akcja kontrreformacyjna rozpoczęła się w 1654 roku, kiedy to 20 marca do Cieszyna przybyli dwaj komisarze cesarscy i jeden biskupi, tworząc specjalną komisję, która odebrała pozostałe w rękach ewangelików 49 kościołów i 1 kaplicę. Odtąd posiadanie jakichkolwiek pism „heretyckich” stało się przestępstwem. Wobec innowierców Austriacy stosowali przemoc, konfiskaty i inne formy dyskryminacji. Wiele rodzin ewangelickich uciekło z Księstwa, pozostali praktykowali swoje wyznanie potajemnie, chowając w skrytkach Biblie i inne pisma religijne, a nabożeństwa odprawiając w tzw. Leśnych Kościołach, czyli odludnych i trudno dostępnych miejscach na stokach górskich (zachowało się kilka z nich, m.in. najbardziej znany na Równicy koło Ustronia, gdzie w dniu katolickiego święta Bożego Ciała odbywa się doroczne nabożeństwo). Po zakończeniu wojny północnej luterański król szwedzki Karol XII w 1707 roku w Altranstadt upomniał się o swobody wyznaniowe dla śląskich protestantów. Cesarz Józef I, w wyniku dodatkowych negocjacji we Wrocławiu, wydał „reces egzekucyjny”, w którym zezwolił na wybudowanie 6 protestanckich tzw. „Kościołów Łaski” w pobliżu miast: Milicz, Kożuchów, Żagań, Kamienna Góra, Jelenia Góra i Cieszyn. 24 maja 1709 roku wysłannik cesarza Hrabia Jerzy Zinzendorf na terenie budowy przyszłej świątyni w Cieszynie, zatknął godło cesarskie, jako znak udzielonej łaski. Już 2 czerwca pierwsze publiczne nabożeństwo po okresie prześladowań odprawił w tym miejscu przybyły z Wołczyna pastor Jan Muyhman, który stał się organizatorem nowej parafii. Budowa kościoła, zwanego „Jezusowym” trwała kilkanaście lat (w miarę pozyskiwania środków ze zbiórek i darów z zagranicy), a w 1750 roku, po uzyskaniu specjalnego zezwolenia, dobudowano wieżę. Był to jedyny kościół protestancki na Śląsku Cieszyńskim i w okolicach; z tego powodu jego ogromne wnętrze z piętrowymi emporami mogło pomieścić aż 6000 osób. Okres kontrreformacji zakończył się wydaniem Patentu Tolerancyjnego (1781 roku, na Śląsku ogłoszony dopiero w 1782 roku w zmodyfikowanej formie) cesarza Józefa II. W miejscowościach zamieszkałych przez znaczny odsetek ewangelików zezwolono budować domy modlitwy (bez wieży) i mieć szkoły wyznaniowe. Miejscowi ewangelicy włączeni zostali do struktury organizacyjnej ewangelickich kościołów w Austrii, stając się częścią senioratu śląskiego i superintendentury (diecezji) morawsko-śląskiej. Dzięki wydaniu tego patentu do cieszyńskiego kościoła-matki dołączyły nowe zbory w regionie: Bielsko (gdzie powstał tzw. Bielski Syjon), Jaworze, Błędowice, Ligotka Kameralna, Wisła, Bystrzyca, Ustroń, Goleszów, Nawsie, Drogomyśl, Stare Bielsko. Równouprawnienie katolików i ewangelików nastąpiło w wyniku Wiosny Ludów w 1849 roku, kiedy zagwarantowano innowiercom pełne prawa obywatelskie i wolność wyznania. Patent Protestancki z 1861r. zagwarantował ewangelickim kościołom prawo do samorządu. Ewangelicy Śląska Cieszyńskiego – w 80% narodowości polskiej – przystąpili do energicznego organizowania życia kulturalnego, pozwalającego utrzymać i kultywować polskość tego regionu. Jako pierwszy w regionie po wydaniu Patentu Protestanckiego zorganizował się zbór w Orłowej, gdzie wybudowano własny kościół poświęcony w 1862 r. W 1875 roku odłączył się od niego jako zbór filialny w Morawskiej Ostrawie. W 1888 roku jako zbór filialny zorganizował się Bogumin. W 1865 roku przy nowym kościele zorganizował się zbór w Skoczowie, w 1866 roku zbór w Międzyrzeczu, w 1869 roku powstał zbór filialny Ligotki Kameralnej w Starych Hamrach, a w 1888 roku stacja kaznodziejska w Lipinach przy Frydku (jako filia od 1896 r.). W 1902 roku powstał zbór w Trzyńcu. W 1909 roku funkcjonowało na Śląsku Cieszyńskim 18 samodzielnych zborów luterańskich, dodatkowo część śląskich miejscowości obejmował zbór w Morawskiej Ostrawie. W roku 1912 w senioracie śląskim żyło 106 713 ewangelików, co stanowiło 17,96% wszystkich ewangelików Austrii. Po zakończeniu I Wojny Światowej przedstawiciele Polaków zrzeszonych w miejscowym Kościele Ewangelicko-Augsburskim opowiedzieli się za przyłączeniem całości obszaru Księstwa Cieszyńskiego do Polski i wystąpili o przyłączenie do Konsystorza w Warszawie. Uroczysty akt połączenia podpisano 20 grudnia 1918 roku w Kościele Jezusowym w Cieszynie. Konflikt polsko-czechosłowacki w 1919 roku i późniejsze spory terytorialne, podział Śląska Cieszyńskiego między Polskę i Czechosłowację w 1920 roku, spowodował podział także parafii ewangelickich. Te, które pozostały po zachodniej stronie Olzy utworzyły odrębny Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania na Śląsku Wschodnim w Czechosłowacji.

W Jaworzu i w Jasienicy już w XVI wieku istniały ewangelickie parafie. W Jaworzu istniał kościół drewniany. Z tego czasu znane są tylko dwa nazwiska pastorów . Byli nimi ks. Lorentius w Jaworzu i ks. Jan August Nesitius w Jasienicy i Jaworzu. W wyniku kontrreformacji 17.04.1654 roku kościoły w Jasienicy i Jaworzu przeszły w ręce katolików. W latach 1654 – 1709 ewangelicy Śląska Cieszyńskiego pozbawieni byli kościołów. Miejscami spotkań na nabożeństwach stały się tajemne miejsca w górach: na Równicy, Bukowej, Lesznej Górnej, Cygańskim Lesie w Bielsku Białej i w Leśnym Kościele na zboczu Wysokiego w Jaworzu . Po ogłoszeniu przez cesarza Austrii Józefa II tzw. Patentu Tolerancyjnego w 1781 roku, w Jaworzu ówczesny właściciel hrabia Jerzy Laschowski ofiarował parcelę pod Dom Modlitwy, szkołę, plebanię i zabudowania gospodarcze oraz większość materiału na ich budowę. 12.03.1782 roku odbyło się poświęcenie kamienia węgielnego pod budowę Domu Modlitwy, aktu poświęcenia dokonał ks. T. Barthelmus z Cieszyna. Budowa trwała 4 lata do 1786 roku. Na mocy ogłoszonego przez cesarza Franciszka Józefa I Patentu Protestanckiego ewangelicy w Jaworzu przystąpili  01.05.1861 roku do budowy wieży kościelnej. Budowę zakończono rok później i umieszczono w niej dzwon ofiarowany przez hrabiego A. Saint Genois w 1794 roku, a w 1862 roku zawieszono dwa kolejne. W 1880 roku  ewangelicy założyli w Jaworzu swój cmentarz. W 1912 roku parafia dokonała przebudowy kościoła, dobudowując prezbiterium (część ołtarzową).

Po wysłuchaniu tych wszystkich bardzo interesujących informacji przyszedł czas na pytania, dyskusję, kawę, herbatę oraz pyszne kołocze. Bardzo wielu ciekawych informacji wysłuchało 45 osób, członków i sympatyków Towarzystwa Miłośników Jaworza.

Na następne posiady zapraszamy Państwa do Galerii Pod Groniem w Gospodarstwie Agroturystycznym p. Steklów w Jaworzu w dniu 19.11.2017r. na godzinę 15.00, a tematem będzie opowieść Jacka Proszyka o Jaworzu w 1900 roku.

Marcin Biłek